Z dokumentów wizytacji kanonicznej biskupa Franciszka Ksawerego Rydzyńskiego z lat 1777-1784 dowiadujemy się, że kościół w Lusowie wybudowano w 1244 roku (Acta Visitationum Ecclaesiarum Dioecesis Posnaniensis, sygn. 31 f 621), jednak w swoich aktach nie zaznaczył, kto był fundatorem. Jak podają najdawniejsze dokumenty był to drewniany kościół.
PARAFIA W LUSOWIE
Wydarzeniem historycznym było utworzenie w Lusowie parafii w dniu 15 lipca 1288 roku. Świadczy o tym fakcie dekret erekcyjny parafii w Lusowie, którego tekst brzmi następująco:
”W imię Pańskie amen. Wszyscy zainteresowani niechaj zapoznają się z przedłożonym dokumentem, że my Jan z łaski Bożej biskup Poznański, wspólnie z kapitułą naszą poznańska przekazujemy kościołowi w Lusowie te oto wsie w zarząd parafialny: Lusowo, Sierosław, i dziesięciny następujących wsi: Rumianka, Piątkowa, Sobiesierni i Brzyzyny. Dodajemy w/w kościołowi w wolne używanie: staw rybny, dwie role z łąkami i dziesięcinę rybną z jeziora. Dla umocnienia wiarygodności tegoż dokumentu potwierdzamy naszą i naszej Kapituły pieczęcią. Dokument wystawiono w Jaszkowie, roku Pańskiego 1288 dnia 15 lipca”. (Kodeks Dyplomatyczny Wielkopolski, T. 2; nr 628)
Akt erekcyjny znajduje się w księdze konsystorskiej z 16 sierpnia 1601 roku. Pierwotny kościół był pod wezwaniem św. Jakuba Starszego. Z biegiem lat drewniany kościół uległ zniszczeniu i trzeba było wybudować nowy. Tym razem wybudowano kościół z cegły palonej, a nową świątynie konsekrował w 1499 roku niejaki Wojciech z Bydgoszczy, biskup enneński, sufragan poznański. Uposażenie tej świątyni znajdujemy w Liber Beneficiorum bpa Lubrańskiego z 1510 roku (Archiwum Archidiecezjalne w Poznaniu, Liber Beneficiorum, sygn. f 39 v). Dokument podaje, że kościół ten był pod wezwaniem: św. Jakuba Apostoła i św. Jadwigi Śląskiej.
W Lusowie znajdowało się 11 łanów osiadłych i 3 zagrodników. Lusówko dzierżawił wówczas Andrzej Hektorowski, Sady Sędziwoj Sadowski herbu Nałęcz, Sierosław – Sierosławski herbu Łodzia, Swadzim – Kierski, Rumianek i Sobiesiernie dawało dziesięciny snopów proboszczowi w Lusowie. Kościół w Lusowie opisują również wizytacje kanoniczne parafii z 1628 roku przez Świetosława Strzałkowskiego – „Lusowo, kościół parochialny pod tytułem Najświętszej Maryi Panny, św. Jakuba apostoła i św. Jadwigi wdowy, kolacyi dziekana katedralnego poznańskiego. Erekcya tej parafii znajduje się w oryginale, dana przez Wielebnego niegdyś Jana biskupa poznańskiego roku 1288, a przez Wielebnego niegdyś Bogusława, kanonika poznańskiego i oficjała, pomnożona i pieczęcią tegoż opatrzona, a potem roku 1607 dnia 16 maja do akt konsystorskich wciągnięta”. Kolejna wizytacja z 1695 roku przeprowadzona została przez Mikołaja Zalaszewskiego tak oto opisuje kościół w Lusowie: „Wieś, Lusowo, kościół w niej jest murowany, dachówką pokryty, pod tytułem Najświętszej Maryi Panny, św. Jakuba apostoła i św. Jadwigi, poświęcony przez Wielebnego niegdyś Wojciecha, biskupa etneńskiego, sufragana poznańskiego, roku 1499 we wtorek po Zielonych Świątkach, jak się to pokazuje z dokumentu na pergaminie pisanego”.
Kolejna renowacja zniszczonego kościoła nastąpiła za rządów Andrzeja Myszkowskiego, dziekana katedry poznańskiej w 1776 roku. Niestety i ta świątynia zbiegiem lat uległa niszczeniu i po raz kolejny zachodziła konieczność wybudowania nowego kościoła. I tak pomimo niesprzyjającej sytuacji politycznej ówczesny proboszcz – ks. Ignacy Serdecki – 20 stycznia 1913 roku rozpoczął rozbiórkę starego kościoła i zapoczątkował budowę nowego, o wiele większego, którą zakończono w 1916 roku. Ze starego XV wiecznego kościoła pozostało gotyckie prezbiterium z gwiaździstym sklepieniem i łukiem tęczowym jako kaplica nowej świątyni pod wezwaniem św. Jadwigi i św. Jakuba Apostoła, którą konsekrował w 1918 roku Kardynał Edmund Dalbor. Do parafii lusowskiej w okresie międzywojennym należały następujące wsie: Lusowo, Lusówko, Rozalin, Otowo, Pokrzywnica, Sady, Swadzim Sierosław, i Batorowo. W okresie okupacji hitlerowskiej od 8 września 1941 roku do końca wojny kościół był zamknięty a pod koniec wojny zamieniony na magazyn.
KOŚCIÓŁ W OBECNYM KSZTAŁCIE
Wygląd zewnętrzny obecnego kościoła jest wynikiem jego rozbudowy z lat 1913-1918. Nawa główna wraz z obecnym prezbiterium nakryta jest dachem dwuspadowym, od strony prezbiterium zamkniętym trzema trójkątnymi połaciami. Od strony południowej (od strony jeziora), na osi elewacji, umieszczona jest wnęka zakryta od góry łukiem ostrym. Środkową jej część zajmują trzy otwory okienne, zamknięte ostrołukowo. W górnej części umieszczone są owalne wnęki, które nawiązują do motywu maswerku – zwieńczenia gotyckich okien. Zestawione obok siebie wnęki, zamknięte ostrołukowo, umieszczone są także w dolnej części tej elewacji. W górnej części znajdują się dwie wnęki, zestawione obok siebie i zwieńczone dwulistnym łukiem ostrym. Elewację południową wieńczy schodkowy szczyt.
Od strony zachodniej do nawy głównej przylega niższa nawa boczna. Jest ona nakryta trzema dwuspadowymi dachami, zestawionymi obok siebie. Na trzech osiach elewacji umieszczone są okna, zamknięte od góry łukiem trójlistnym ostrym. Górna część elewacji posiada dekorację w postaci wnęk zwieńczonych od góry łukiem dwulistnym, ostrym. Zwieńczenie całej elewacji stanowią trzy, schodkowe szczyty o jednakowej wysokości.
Od strony południowo-wschodniej do nawy przylega wieża. Elewacje wieży zdobione są motywem wnęk, zwieńczonych ostrołukowo lub dwulistnym łukiem ostrym. W dolnej części wieży na osi elewacji wschodniej w uskokowym, wnękowym portalu, zwieńczonym ostrołukowo umieszczony jest otwór drzwiowy. W górnej kondygnacji wieży znajdują się otwory okienne a poniżej nich tarcza zegara. Wieża nakryta jest czterospadowym dachem namiotowym, zwieńczonym metalową sterczyną.
Od strony wschodniej środkowa część nawy łączy się z dawnym, gotyckim prezbiterium, które zamknięte jest trójbocznie od strony wschodniej, oskarpowane i nakryte jest dachem siodłowym, łączącym się z połacią dachu nawy głównej.
Od strony północnej do nawy głównej i dawnego prezbiterium przylega zakrystia. Zbudowana była ona na rzucie prostokąta i nakryta dachem dwupołaciowym.
Na zewnętrznej ścianie XV-wiecznej budowli, a obecnej tzw. kaplicy patronów kościoła, umieszczone są płyty epitafijne: Ksaweryny Krzyżanowskiej (zm. 1897), Karoliny Spelchert, Maryanny Krzyżanowskiej (zm. 1864), Juliusza Zaremby (pułkownika armii włoskiej zm. 1850), Augustyna Kąsinowskiego (zm. 1877), Estery Kąsinowskiej (zm. 1811), Haleny Kąsinowskiej (zm. 1889), Aleksandry z Głogowskich Kąsinowskiej (zm. 1901), Franciszka Kąsinowskiego (zm. 1826), Władysława Kąsinowskiego (zm. 1896), Władysia Kąsinowskiego (zm. 1876) i hrabiego Narcyza Olizara (Senatora i Kasztelana Królestwa Polskiego zm. 1862), Albiny z Wolskich Głogowskiej (zm. 1899), Weroniki z Bojanowskich Otockiej (zm.1839), ks. Jana Pawłowskiego – proboszcza Lusowa i dziekana dekanatu bukowskiego oraz ks. Mikołaja Gońskiego (proboszcza Lusowa zm. 1905). Nad epitafiami umieszczono daszek, powyżej niego znajduje się figurka Matki Bożej. Przy wejściu do kościoła od strony północnej znajduje się płyta epitafijna generała Józefa Dowbór Muśnickiego.
Kościół został otoczony murem z cegieł i kamieni z trójdzielną, późnobarokową bramą ufundowaną w latach 1776-1780. Jest to brama z przejazdem ujętym w dwa opilastrowane filary, nad którymi umieszczono odcinki łuku. Boczne przejścia zamknięto u góry odcinkowo. We wnętrzu kościoła wyraźnie wyodrębniają się jego części: nawa główna, prezbiterium, nawa boczna oraz kaplica pod wezwaniem patronów kościoła – Najświętszej Maryi Panny, św. Jakuba Apostoła i św. Jadwigi Śląskiej (dawne prezbiterium).
Nawa główna nakryta jest płaskim drewnianym stropem, pokrytym polichromią. W polach wydzielonych stylizowanymi listwami umieszczona jest dekoracja o motywach roślinnych. W centralnej części stropu, w ośmiobocznym polu, umieszczone jest przedstawienie Trójcy Świętej. Symetrycznie wokół niej, w owalnych polach wpisanych w prostokąty dekoracji roślinnej przedstawione są wizerunki czterech ewangelistów św. św. Łukasza, Jana, Marka i Mateusza. Polichromia utrzymana jest w odcieniach czerwieni, brązu, granatu i koloru niebieskiego. Na wschodniej ścianie nawy umieszczona jest ambona. Wspiera się ona na pojedynczym słupie a jej korpusie głównym umieszczona jest dekoracja o motywach architektonicznych z atrybutami ewangelistów. Do form architektonicznych nawiązuje również jej baldachim. W północnej części, w pobliżu łuku tęczowego, nawy stoją dwie ławy kolatorskie. Przody ich zdobione są motywem prostokątnych płycin. Na zapleckach umieszczone są owalne płyciny z motywem stylizowanych maswerków a w polu środkowym, motywy wstęg. Ławy wieńczy dekoracja w postać krenelaża. W nawie głównej umieszczono ławki wykonane w latach 1915-1918. Zestawione obok siebie ławki posiadają z boku dekorację w postaci prostokątnej płyciny z wpisanym w nią motywem prostej, ukośnej kraty.
W południowej części nawy znajduje się empora muzyczna. Od strony nawy posiada ona drewnianą balustradę z polichromią o motywie podwieszonej draperii w odcieniu czerwieni z motywami roślinnymi. Dolna część draperii o geometrycznych motywach posiada wycięcia w kształcie trójlistnych łuków, które wykonane są w drewnie. Poniżej empory znajduje się drewniana belka, która łączy się z dwoma drewnianymi filarami. Na emporze znajduje się dwuczęściowa szafa organowa z atrapami piszczałek umieszczonymi w prostokątnych polach, zwieńczona prostym krenelażem – motywem nawiązującym do murów obronnych. Organy te zostały zakupione do kościoła w latach 1915-1918. Niestety nie zachowały się dokumenty potwierdzające zakup i budowę. W trzech, zestawionych obok siebie ostrołukowych oknach, umieszczony jest witraż z wizerunkiem św. Floriana (ufundowanego w 2003 roku przez Ochotniczą Straż Pożarną z Lusowa) Trójcy Świętej (ufundowaną w 2003 roku przez Alicję Sekułę i Bożenę F. z Batorowa) i św. Zygmunta (ufundowanego w 2003 roku przez Zygmunta Szmeję).
W kościele znajdują trzy konfesjonały. W ich przedniej ścianie umieszczony jest otwór zwieńczony motywem łuku w ośli grzbiet. Górna część konfesjonałów oraz niższe części boczne posiadają zwieńczenia z dekoracją o motywach krenelaża. Nawa główna łączy się z prezbiterium poprzez ostrołukowy łuk tęczowy. Prezbiterium posiada sześcioboczne zamknięcie i nakryte jest sklepieniem gwiaździstym. Dolne części żeber sklepiennych opierają się na wspornikach.
Nawa główna łączy się z prezbiterium poprzez ostrołukowy łuk tęczowy. Prezbiterium posiada sześcioboczne zamknięcie i nakryte jest sklepieniem gwiaździstym. Dolne części żeber sklepiennych opierają się na wspornikach.
Ołtarz główny, został wykonany w 1917 roku w pracowni niemieckiego artysty Georga Schreinera w Regensburgu. Swoją konstrukcją nawiązuje do szafiastych ołtarzy gotyckich. Wykonany jest z drewna i pokryty bogatą polichromią. Dolną część ołtarza stanowi prosta mensa z dekoracją o motywach architektonicznych. Na mensie ustawione jest złocone tabernakulum. Główna partia ołtarza składa się z niszy oraz symetrycznie umieszczonych dwóch par skrzydeł z płaskorzeźbioną dekoracją, z których zewnętrzne są ruchome.
Na osi ołtarza znajduje się nisza ze srebrnym krucyfiksem. Nad nią umieszczony jest anioł trzymający chustę św. Weroniki. Po bokach niszy na delikatnych, złoconych kolumienkach. stoją figurki aniołów.
Na skrzydłach ołtarza przedstawione są sceny biblijne w formie polichromowanych płaskorzeźb ujętych w dekorację o motywach architektonicznych, są to od lewej: „Pokłon Trzech Króli”, „Wieczerza w Emaus”, „Melchizedek udzielający błogosławieństwa klęczącemu przed nim Abrahamowi” oraz „Dwunastoletni Chrystusa nauczający w świątyni”. Na zewnętrznej stronie skrzydeł, po ich zamknięciu, znajdują się malowidła o tematyce chrystologicznej: „Modlitwa w Ogrójcu” oraz „Zdjęcie z krzyża”. Obrazy zostały namalowane w 1917 roku przez niemieckiego artystę Georga Haltera.
Zwieńczenie ołtarza posiada formę nawiązującą do architektury gotyckiej o partii środkowej nieco wyższej od bocznych. Wśród stylizowanych zwieńczeń umieszczone są następujące figury Chrystusa w części środkowej oraz aniołów w częściach bocznych. Ponad postacią Chrystusa znajduje się wizerunek anioła z napisem „IHS”. Ołtarz zamykany jest w okresie Wielkiego Postu.
Witraże w prezbiterium przedstawiają, od prawej strony, następujące postacie: św. Wojciecha i Józefa, Matkę Bożą i Najświętsze Serce Jezusa, św. Jakuba i św. Jadwigę Śląską (ufundowanych w 1916 roku przez parafian), św. Ignacego Loyolę i św. Stanisława (ufundowanych przez ks. Ignacego Serdeckiego w 1916 roku), św. Maksymiliana Marię Kolbego (ufundowany w 2002 roku przez prof. Zdzisława Hubera), św. Faustyny Kowalskiej (ufundowany w 2002 roku przez ks. Ignacego Karge).
Od strony zachodniej nawa główna poprzez trzy otwory zamknięte ostrołukowo łączy się z niższą nawą boczną. W nawie tej wyraźnie widoczne są trzy przęsła podkreślone od strony zachodniej, ostrołukowymi wysokimi wnękami. Pomiędzy wnękami znajdują się wewnętrzne skarpy przejmujące ciężar sklepienia. Nawa boczna, podobnie jak obecne prezbiterium posiada sklepienie gwiaździste. Dolne części żeber opierają się na wspornikach.
Ołtarz Matki Bożej Częstochowskiej usytuowany przy północnej ścianie nawy. Wykonany jest z drewna z elementami nawiązującymi do architektury gotyckiej. W jego centralnej części umieszczony jest obraz Matki Boskiej Częstochowskiej. Wokół obrazu umieszczona jest złocona dekoracja ze elementami roślinnymi. Po bokach, wśród ażurowej dekoracji, na postumentach ustawione są polichromowane rzeźby świętych i ewangelistów. Zwieńczenie ołtarza posiada ażurową dekorację, a w jej centralnej części znajduje się wizerunek Boga Ojca. Pośrodku zachodniej ściany nawy bocznej umieszczony jest ołtarz Świętego Józefa. Ponad prostą mensą znajduje się obraz z wizerunkiem świętego oraz Jezusa. Zwieńczenie ołtarza posiada dekorację o motywach architektonicznych.
W trzech oknach nawy bocznej umieszczone są wizerunki następujących postaci: św. Huberta (ufundowany w 2003 roku przez myśliwych) i św. Franciszka (ufundowany w 2003 roku przez Michała Piechowiaka), sługi Bożego Jana Pawła II i św. Urszuli Ledóchowskiej (ufundowany w 2003 roku przez mieszkańców wsi Lusowo i Sierosław), św. Macieja (dar Macieja Ostrowskiego z 2003 roku) i św. Marka (ofiarowany w 2003 roku przez Danutę i Marka Kucembów z dziećmi).
Od strony wschodniej do nawy przylega kaplica (dawne prezbiterium). Kaplica z nawą główną połączona jest otworem zamkniętym od góry łukiem ostrym. Kaplica nakryta jest sklepieniem gwiaździstym z polichromią o motywach liści akantu. Pozostałością poprzedniego kościoła z XV wieku jest przylegająca do wschodniej ściany nawy głównej gotycka kaplica.
Przy środkowej ścianie zamknięcia kaplicy usytuowany jest ołtarz pochodzący z lat 1776-1780 jest to typowy barokowy ołtarz przyścienny z elementami architektonicznymi. Ołtarz składa się z trzech zasadniczych części. Dolną jest cokół stanowiący jednocześnie podstawę dla elementów architektonicznych. W części środkowej znajduje się mensa o formie sarkofagu. W centralnym punkcie środkowej części znajduje się obraz przedstawiający wizerunek Matki Bożej z Dzieciątkiem ukazującej się św. Jadwidze Śląskiej i św. Jakubowi Starszemu. Po bokach kolumn i pilastrów znajdują się rzeźby: św. Jana Chrzciciela(po lewej) oraz nieznanego świętego z księgą (po prawej). W górnej części ołtarza ,ponad wyłamywanym pośrodku półkoliście gzymsem znajduje się rzeźba postaci Boga Ojca ukazana wśród obłoków na tle wiązki promieni. Po bokach umieszczone są figury aniołów.
Przy jednej z bocznych ścian zamknięcia prezbiterium usytuowany jest nagrobek Stanisława Kierskiego i jego żony Anny z Brodnickich. Nagrobek wykonany jest z piaskowca i powstał około 1600 roku. Pośrodku dolnej części, która posiada charakter cokołu, umieszczony jest kartusz z herbami Anny z Brodnickich: Łodzia, Radwan, Topór oraz nieczytelnym polem. Pozostałą część pola cokołu wypełnia ornament okuciowy. Na lewym boku cokołu, który stanowi postument pilastra, umieszczone są panoplia-motywy związane z uzbrojeniem. Prawy bok cokołu jest zakryty dolną częścią ołtarza. Środkową część nagrobka z dwóch stron ujmują pilastry(prawy widoczny jest tylko w części górnej) z dekoracją o motywach roślinnych i symbolami śmierci. Pośrodku nagrobka umieszczone są rzeźby zmarłych – Anny z Brodnickich (u dołu) i Stanisława Kierskiego (u góry). Postać kobiety przedstawiona jest częściowo frontalnie ,zaś górna połowa wsparta na łokciu zgiętej ręki. Postać ubrana jest w długą szatę. Stanisław Kierski przedstawiony jest w rycerskiej zbroi. Postać wspiera się na ręce zgiętej w łokciu a druga ręka, także zgięta, spoczywa na piersi. Tło postaci stanowi ornament z liści akantu. Ponad postacią Stanisława Kierskiego znajduje się podłużne, prostokątne pole z inskrypcją w języku łacińskim. Nagrobek pozbawiony jest zwieńczenia. Podczas przenoszenia został uszkodzony i pozbawiony pierwotnego zwieńczenia. Na nagrobku Stanisława Kierskiego napis głosi: „D. O. M. GENER. STANISLAUS KIERSKI OLIM GENEROSI VINCENTI KIERSKI EX GENER. BARNARA PRZECŁAWSKA FILIUS. HIC MORTIS MEMOR IPSI SIBI VIVENS FIERI CURAVIT MONUMENTUM 65 AETIS SUE. AN. DNI 1609 DIE 5 FEBRUARII IN SWADZIM MORTUUS”.
Na północnej ścianie kaplicy znajduje się epitafium księdza Ignacego Serdeckiego. Epitafium posiada formę płyty wykonanej z czarnego marmuru na której umieszczony jest napis. Poniżej płyty znajduje się prosty cokół. Płyta posiada obramienie z szarego marmuru. Powyżej zwieńczenia, we wnęce, umieszczone jest popiersie zmarłego.
Kaplica oświetlona oświetlone jest dwoma otworami okiennymi z witrażami. W pierwszym oknie znajduje się witraż przedstawiający: Chrystusa ukrzyżowanego oraz kościół w Lusowie ozdobiony motywami kwiatowymi z herbem Lusowa (ufundowany przez Zofię Kiejnich), w drugim oknie znajduje się bogato zdobiony ornamentami roślinnymi witraż (dar Józefa Marcina Kiejnicha).
Opracował: Paweł Hałuszczak
